SURLAR / KAPILAR

18 Eylül 2021 cumartesi günü başladığım Adım Adım Tarihi Yarımada Projesinde gezdiğim mekanları daha sonra kategorilere ayırarak sistematik bir şekilde arşivledim. Bu kategorilerden biri de Suriçini çevreleyen surlar ve sur kapılarıydı. Başlangıçta herhangi bir sıralama gözetmeden bu yapıları sitede paylaştım.

Ancak 7 Ağustos tarihinde Fatih Kütüphanesi’nde karşılaştığım İstanbul Sur Kapıları ve Dersaadet’in Sur Kapıları isimli kitapları bu yaklaşımımı yeniden değerlendirmeme vesile oldu. İstanbul Sur Kapıları kitabı, merhum Kadir Topbaş döneminde İBB Kültür A.Ş. tarafından yayımlanmış; yazarı ise İnci Tunay. Dersaadet’in Sur Kapıları kitabı ise her bir bölümü İstanbul üzerine yazıları olan kıymetli hocalarımız tarafından yazılmış.

Kaynaklarda Suriçi’ni çevreleyen surları üç ana başlık altında sınıflandırılır: 1- Kara Sur Kapıları, 2- Haliç Sur Kapıları 3-Marmara Denizi Sur Kapıları

Bu sınıflandırmayı temel alarak önceki sıralamamızı iptal ettik ve içeriklerimizi bu yeni düzene göre yeniden yapılandırdık. Sur kapılarını zaman içinde tekrar ziyaret ederek eksik kalan fotoğrafları arşive eklemeye devam edeceğim. Kapı isimleri hakkında bir çok görüş bulunmaktadır. Bazı kapıların yerinde yeller esiyor.

A-) Kara Sur Kapıları	B-) Haliç Sur Kapıları	C-) Marmara Denizi Sur Kapıları
–II. Theodosius Surları 1- I. Askeri Kapı 2- Yaldızlı Kapı / Altın Kapı (Porta Aurea) — Küçük Yaldızlı Kapı / Küçük Altın Kapı 3- Yedikule Kapısı 4-Belgrad Kapısı (Xylokerkos Kapısı) 5- II. Askeri Kapı (Yan Kapı)¹ 6- Silivri Kapısı (Pege Kapısı) 7- III. Askeri Kapı² 8-Yeni Mevlevihane Kapısı / Mevlanakapı (Porto Rhegion) 9- IV. Askeri Kapı³ 10- Topkapı (Ayios Romanos Kapısı) 11- Sulukule Kapısı (Pempton) 12- Edirnekapı (Kharisios Kapısı) 13- Kerkoporta 14- Kolinikos Kapısı 15- Örülü Kapı -Manuel Komnenos Suru 16- Eğri Kapı (Kaligaria) 17- Gyrolimne Kapısı -Heraklious Suru 18- Blakerna Kapısı -V.Leon Suru —- Küçük Blakerna Kapısı	1- Dideban Kapısı (Xyloporta) 2- Ayvansaray Kapısı (Kiliomene) 3- Küngöz Kapısı (Kynegon / Avcılar) ⁴ (Kapı günümüze ulaşmamıştır) 4- Balat Kapısı ⁵ (Kapı günümüze ulaşmamıştır) 5- Fener Kapısı (Porta Phari) ⁶ (Kapı günümüze ulaşmamıştır) 6- Petrion Kapısı (Petri Kapısı, Porta Sidera, Pili Petriou, Demirkapı) ⁷ ^{(Kapı günümüze ulaşmamıştır)} 7- Aya Kapı (Aziz Theodosios Kapısı, Babü’l-Aziz) 8- Cibali Kapısı (Yeni Aya Kapısı, Potci Kapısı) 9- Unkapanı Kapısı (Porta Platea) ⁸ (Kapı günümüze ulaşmamıştır) 10- Ayazma Kapısı (Porta Hagiasma) 11- Odun Kapısı (Drungarii) ⁹ ^{(Kapı günümüze ulaşmamıştır)} 12- Zindan Kapısı (Yemiş Kapısı) 13- Balıkpazarı Kapısı (Porta De Perama / Peramates/Piscaria) 14- Hikanatissa Kapısı (Porta Tis İkantissis) ¹⁰ (Kapı günümüze ulaşmamıştır) 15- Bahçekapısı (Porta Neorion / Porta Oraia / Çıfıt Kapısı) 16- Evgenios Kapısı 17- Porta Veteris Victoris, Porta Bonu ¹¹ (Kapı günümüze ulaşmamıştır)	1- Topkapı (Aya Barbara / Kraliyet Kapısı) 2- Değirmen Kapısı 3- Demir Kapısı 4- St. George (Georgius) Kapısı ¹² (Kapı günümüze ulaşmamıştır) 5- Mangana Sarayı Kapısı ¹³ (Kapı günümüze ulaşmamıştır) 6- Hodegetria Manastırı Kapısı 7- Balıkhane Kapısı 8- Ahır Kapısı 9- İmparatorluk Sarayı İskele Kapısı 10- Bukoleon Sarayı Küçük Kapısı 11- Çatladıkapı 12- Kumkapı (Konteskalion) 13- Küçük Ayasofya Poternesi 14- Yenikapı (Langa-Blanga) 15- Davutpaşa Kapısı ¹⁴ (Kapı günümüze ulaşmamıştır) 16- Samatya Kapısı 17- Narlıkapı / Bab-ı Atik

Haritalarda görülen ama bugün nerede olduğu tespit edilemeyen bu kapı Belgrad Kapısı ile Silivri Kapısı arasında bulunmaktaydı. ↩︎
Eski haritalarda Silivri Kapı ile Mevlanakapı arasında gösterilen bu kapıdan günümüze herhangi bir iz gelmemiştir. ↩︎
Yenimevlevihane ile Topkapı arasında bulunmaktaydı ↩︎
Küngöz Kapısı ( Kynegon/Avcılar): Balat Kapısı ve Ayvansaray Kapısı’nın arasında bulunan üç kemerli bir geçit şeklinde olduğu Dirimtekin tarafından bildirilen bu geçitlerin birbirlerinden birer geçitle ayrıldıkları ifade edilir. Eski haritalarda “Porta del Chinico” ya da “Quinigos”; Osmanlı zamanında “Küngöz Kapısı” olarak adlandırılan kapının sahile bakan tarafından suni bir limanın bulunduğu bu limanın imparatorluk sarayına olan ulaşımı sağladığı bilinmektedir. Kapı günümüze ulaşamamıştır. ↩︎
Balat Kapısı: Kynegon, Balat kapısı, St. Jean Babtiste Kapısı, Annonciation kapısı gibi farklı farklı isimlerle anılan kapı bazı kaynaklarda “Küngöz Kapısı” ile birbirlerinin yerine kullanılması nedeniyle karışıklıklara yol açmıştır. Bunun en büyük nedeni ise Haliç kıyısındaki surların ortadan kalkması sonucu buradaki yapı ve kapılarla ilgili bilgilerin harita ve ikinci el kaynaklardan çözülmeye çalışılmasıdır. Bu konuda Dirimtekin eserinde kapsamlı bir muhakeme yapar. Eski kaynaklarda Hagios Demetrius Kilisesi ve Balat Kapısı arasında Kynegon Kapısı’nın bulunduğu yer civarında surlarda üç geçitli kapı olduğunu, bunların 45-55 adım aralıkla olduğunu ve aralarında birer burç olduğunu; Balat Kapısı’nın bu yapılardan 55 adım uzakta olduğunu yazmaktadır. Bu kapılar öncelerde liman kapısı olsa da Haliç’in atıklarıyla zamanla dolunca burada sebze bahçesi olarak kullanılan meşhur Çukurbostan oluşmuştur. Dirimtekin, netice itibariyle, mühendishane haritasında sadece Balat Kapısı’nın gösterildiğini, 1877-79 yıllı surlar haritasında yaptığı tetkiklerde Balat Kapısı’nın haritada mevcudiyetini bildirerek 18-19 numaralı burçların arasında da bir kapının gösterildiğini bunun da Kynegon Kapısı olmasının muhtemel olduğunu ifade eder. Balat Kapısı’nın iki yanında iki önemli kabartma bulunmaktaydı. Bunlardan sağ taraftaki kabartma bir melek tarafından selamlanan Kutsal Meryem’i tasvir eden kabartmadır ki kaybolmuştur. Soldaki ise kanatlı kadın olarak bilinen mitolojik “nike” figürüdür. Kabartma bugün Arkeoloji Müzesi’nde korunmaktadır. Kapı günümüze ulaşmamıştır. ↩︎
Fener Kapısı (Porta Phari): Balat Kapısı ile Petri Kapısı arasında yer alan Fener Kapısı, adını bu bölgeye yerleştirilmiş olan Haliç fenerinden almıştır. Kaynaklarda fetihten önce de var olduğunu anladığımız kapı 19. yüzyıla kadar mevcudiyetini korumuştur. Eremya Çelebi Kömürcüyan, kapının iç ve dış çevresinde Rumların oturduğunu söylemektedir. İstanbul’daki Ortodoks Rum cemaatinin en önemli yerleşkelerinden olan muhit buradaki Rum patrikhanesi ve Bulgar kilisesi olan Stefan Kilisesi’yle bilinir. Kaynaklarda “Porta del Phare” şeklinde anılma sının nedeni ise İhtifalci Mehmet Ziya Bey’e göre Haliç’in en çıkıntılı bölgesi olan bu mevkide zamanında bir fener bulunuyor olmasıdır. Yine İhtifalci, Haliç sahilindeki kapıların içinde çifte kapı özelliğini taşıyan yegâne kapının Fener Kapısı olduğunu zikreder. Bunun da dıştaki surun iç kısımdaki surla bitişmesinden oluştuğunu, surun buradan doğuya doğru devam ederek Petrion Kapısı’na kadar uzayıp Petriler Kalesi’ni oluşturduğunu aktarır. Kapı günümüze ulaşmamıştır. ↩︎
Petrion Kapısı (Petri Kapısı, Porta Sidera, Pili Petriou, Demirkapı): Fener Kapısı ve Aya Kapısı arasında Petrion kapısı bulunmaktadır. Bizans döneminde burada aynı adlı bir manastır bulunmaktaydı. Haçlılar burayı “Porta Sidera” olarak adlandırmıştır. Bilindiği gibi dördüncü haçlı seferinde haçlı ordusu iki kez
bu civardan şehre girmiş ve İstanbul’da Latin hükümranlığını kurmuşlardır. Aynı şekilde Osmanlıların kuşatması esnasında da aynı yer Müslümanlarca zorlanmıştır. Haliç kıyısındaki Bizans şehir savunma politikası çifte sur şeklinde olduğundan İhtifalci Ziya Bey, Petrion Kapısı’ndan itibaren bir surun daha
olduğunu, Rum patriklerinin ikameti için buralar da kilise ve daireler olduğunu, bu surun üç adet kapısı olduğunu, bunların da Petrion, Fener ve Diplophanar (çifte fener) kapısı olduklarını yazmaktadır. Bunlardan Petrion kapısı solda, Diplophanar kapısı sağda ve son olarak Fener kapısı da iskelenin karşısındaydı. Aynı eserde kapının bulunduğu surun üzerinde ve sağ tarafında ahşap minareli bir mescit ve altında bir çeşme olduğu kaydedilmiştir. Kapı günümüze ulaşamamıştır. ↩︎
Unkapanı Kapısı (Porta Platea): Cibali Kapısı ve Ayazma Kapısı arasında yer almaktadır. Bizans dönemindeki adı “Porta Platea” olan kapı, Boundelmonte haritasında “Xyloporta”; Piri Reisin haritasında ise “Bab-ı Kapan” olarak geçmektedir. Bu kapı ayrıca “Horozlu kapı” olarak da bilinirdi. Bunun nedenini Eremya Çelebi, kapının üzerine hakkedilmiş horoz kabartmasından mütevellit olduğunu yazmaktadır. Evliya Çelebi ise bu bilgiye ilaveten Horos Dede’nin burada olan
türbesinden sebep kapıya “Horos Kapısı” dendiğini yazmaktadır. Kapı, bulunduğu Unkapanı’na nispetle Türklerce bu adla anılmıştır. Bilindiği gibi Unkapanı şehrin buğday ve un talebini karşılamak amacıyla yapılan ambar, değirmen ve fırınların aynı merkezde bulunmalarından bu adı almıştır. Kapı, yol genişletmek amacıyla yıkılmış ve maalesef günümüze ulaşamamıştır. ↩︎
Odun Kapısı (Drungarii): Ayazma Kapısı ve Zindan Kapısı arasındaki Odun Kapısı’nın eski adı konusunda fikir birliği yoktur. Millingen ve Janin kapıyı “Porte Drungarius Viglae” olarak adlandırırlar. Schneider ise Viglae adlı yapının burada bulunmayıp Uzun Çarşı’da olduğunu yazar. Millingen’e göre, “Zeuguma” denilen bu sahilde İmparator Justinyanus zamanında kereste ticarethaneleri vardı. Dirimtekin, kapının Bizans döneminde Venedik imtiyazlı bölgesinin doğu sınırı olduğunu yazmaktadır. Kapı günümüze ulaşamamıştır. ↩︎
Hikanatissa Kapısı (Porta Tisİkantissis): Feridun Dirimtekin’e göre, Evliya Çelebi’nin Balık Pazarı ve Bahçe Kapısı arasında varlığından bahsettiği ve Yeni Cami Kapısı olarak ismini verdiği kapının bu kapı olması gerekmektedir. Ayrıca Dirimtekin eserinde Yeni Cami Kapısı ismi ile başka bir kapıdan daha bahseder ki söz konusu kapı St. Marc. Poternesi, Valide Kapısı ya da Pili Tou Neoris isimleri ile de anılmaktadır der. Lakin kapının varlığı hususunda ihtilafların olduğunu da ekler. İnci Tuna ise kapının Bahçe Kapısı’nın batısında olduğunu ve ismi de saray ordusu Hikanati’den aldığını kaydeder. Kapı yıkılmış ve günümüze ulaşamamıştır. ↩︎
Porta Veteris Victoris, Porta Bonu: 12.asırda Cenevizlere verilen imtiyaz fermanlarında bu kapıdan bahsedilmekte olup Feridun Dirimtekin kapının yerini bu günkü Sirkeci vapur iskelesinin bulunduğu alan olarak belirtir. Kapı günümüzde mevcut değildir. ↩︎
St. George (Georgius) Kapısı: St. George de Mangane manastırına girmek için kullanılan kapı sonradan örülmüş ve bilahare bu mıntıkadaki surlar yıkıldığından bu kapı da varlığını sürdürememiştir. ↩︎
Mangana Sarayı Kapısı: VII. yüzyılda yaptırılıp XII. yüzyılda yıkılan Mangana Sarayından ismini alan kapı Feridun Dirimtekin’in belirttiğine göre burada bulunan ufak bir limana gitmek için kullanılıyordu. Kapı bugün mevcut değildir. ↩︎
Davutpaşa Kapısı: Samatya Kapısı ve Yenikapı arasında bulunan Davutpaşa Kapısı lokasyon olarak Langa bostanının batısında yer almaktaydı. Pamukçuyan,
Davutpaşa Kapısının Bizans dönemindeki adının yakında bulunan kiliseden dolayı Ayios Amilianos olduğunu söylerken, İhtifalci Mehmet Ziya Bey de eskiden kapının isminin St. Emilianus olduğunu belirtir lakin Feridun Dirimtekin bu ifadelerin yanıltıcı olduğunu çünkü Ayios Amilianos kapısının İmparator Kostantinos tarafından kara surları üzerinde yaptırıldığını ifade etmektedir. Dolayısıyla kapının Bizans dönemindeki ismi üzerinde mutabakat yoktur. İhtifalci Mehmet Ziya
Bey aynı zamanda kapı yakınlarında Hz. Meryem adına yapılmış bir kilisenin varlığından bahseder. Davutpaşa ismi ise Reşat Ekrem Koçu’ya göre II.Bayezid’in Sadrazamlarından Davud Paşa’nın sarayının bu semtte bulunmasından dolayıdır. Kapı günümüzde mevcut değildir ↩︎

KARA SURLARI – HENDEKLER / TEODOSİOS	HALİÇ SURLARI – Ayvansaray	MARMARA DENİZİ SURLAR -82.KULE
1-) I. ASKERİ KAPI
2-) ALTINKAPI / YALDIZLI KAPI / (Porta Aurea)
3-YEDİKULE KAPISI / YEDİKULE BURÇ VE SURLARI	AYAKAPI	AHIRKAPISI
4-BELGRADKAPI	CİBALİ KAPISI	ÇATLADIKAPI GEÇİDİ
6-SİLİVRİKAPI		KUMKAPI
8-MEVLANAKAPI
10-TOPKAPI		NARLIKAPI
11-SULUKULE KAPISI-Pempton
12-EDİRNEKAPISI (Kharisios Kapısı)
16-EĞRİKAPI		MERMER KULE